Diakon i męczennik – wspominany 8 marca.
Poncjusz był diakonem biskupa Cypriana. Zachowała się tylko jedna relacja o Poncjuszu, jest to krótka wzmianka w 𝘋𝘦 𝘷𝘪𝘳𝘪𝘴 𝘪𝘭𝘭𝘶𝘴𝘵𝘳𝘪𝘣𝘶𝘴 („O sławnych ludziach”) Jerome’a 68:
„𝘗𝘰𝘯𝘵𝘪𝘶𝘴, 𝘥𝘪𝘢𝘤𝘰𝘯𝘶𝘴 𝘊𝘺𝘱𝘳𝘪𝘢𝘯𝘪, 𝘶𝘴𝘲𝘶𝘦 𝘢𝘥 𝘥𝘪𝘦𝘮 𝘱𝘢𝘴𝘴𝘪𝘰𝘯𝘪𝘴 𝘦𝘪𝘶𝘴 𝘤𝘶𝘮 𝘪𝘱𝘴𝘰 𝘦𝘹𝘴𝘪𝘭𝘪𝘶𝘮 𝘴𝘶𝘴𝘵𝘪𝘯𝘦𝘯𝘴 𝘦𝘨𝘳𝘦𝘨𝘪𝘶𝘮 𝘷𝘰𝘭𝘶𝘮𝘦𝘯 𝘷𝘪𝘵𝘢𝘦 𝘦𝘵 𝘱𝘢𝘴𝘴𝘪𝘰𝘯𝘪𝘴 𝘊𝘺𝘱𝘳𝘪𝘢𝘯𝘪 𝘳𝘦𝘭𝘪𝘲𝘶𝘪𝘵”.
Tłum. – Poncjusz, diakon Cypriana, który aż do dnia jego męczeńskiej śmierci znosił z nim wygnanie, napisał niezwykłą księgę życia i męczeństwa Cypriana.
Poncjusz towarzyszył swemu biskupowi św. Cyprianowi z Kartaginy na wygnaniu, a potem był świadkiem jego męczeństwa. Był jednym z pierwszych łacińskich hagiografów, gdyż jemu przypisuje się autorstwo krótkiej pasji Żywot świętego Cypriana. Poddawano to autorstwo w wątpliwość, ale argumenty obrońców są bardziej przekonywujące. Dzieło to było znane później Grzegorzowi z Nazjanzu, który wspomina je w zaimprowizowanej Mowie 24 na cześć Cypriana – Pochwała św. męczennika Cypriana.
Chociaż autor nie jest zidentyfikowany w przekazanym Żywocie Cypriana, Jerome wyraźnie pisze o tym dziele. Jedyne inne informacje pochodzą z oświadczeń samego autora: pisze częściowo na podstawie tego, czego sam był świadkiem lub co usłyszał od starszych osób; towarzyszył Cyprianowi na wygnaniu w Curubis, współczesnej Korbie w Tunezji. Z przedmowy wynika, że Poncjusz nie znał żadnej innej relacji o męczeństwie Cypriana w czasie, gdy pisał.
Poza tym niewiele jest pewne. Aluzje i styl kryminalistyczny wskazują, że Poncjusz musiał być dobrze wykształcony, znający zarówno Biblię, jak i retorykę świecką. Hermann Dessau zwrócił uwagę na zbieżność napisu w małym miasteczku Curubis do miejscowego sędziego z imieniem Pontius i zasugerował, że pochwała miasta w dziele i chęć autora do powiązania miasta z męczeństwem Cypriana może odzwierciedlać lokalny patriotyzm. Inni badacze odrzucają tę tezę lub uważają ją za nie do udowodnienia.
Rękopisy podają tytuł dzieła jako 𝘝𝘪𝘵𝘢 𝘊𝘺𝘱𝘳𝘪𝘢𝘯𝘪 („Życie Cypriana”), natomiast Jerome określił je jako 𝘝𝘪𝘵𝘢 𝘦𝘵 𝘱𝘢𝘴𝘴𝘪𝘰 𝘊𝘺𝘱𝘳𝘪𝘢𝘯𝘪 („Życie i męczeństwo Cypriana”). Odniesienie Jerome’a może nie być zamierzone jako tytuł; ale z pewnością jest tak, że książka jest wyraźnie podzielona na dwie części, jedna dotyczy życia Cypriana, druga wydarzeń prowadzących do jego męczeństwa. W przedmowie do dzieła Poncjusz wyraża żal, że istniały szczegółowe relacje o męczeństwach świeckich chrześcijan, ale żadna o biskupie takim jak Cyprian, który miał tak wiele wartych narracji nawet bez męczeństwa (1, 2). Rozdziały od 3 do 10 relacjonują działalność Cypriana od czasu jego nawrócenia, natomiast rozdziały 11-19 opisują postępowanie przed dwoma różnymi prokonsulami, ich wyroki i ostateczne męczeństwo Cypriana.
Chociaż Poncjusz znał Cypriana osobiście, wielu było rozczarowanych brakiem szczegółowych informacji w książce. Po części wynika to z tendencji Poncjusza do ograniczania się do aluzji do spraw, o których spodziewał się, że będą znane jego słuchaczom. Obok niewielkiej liczby elementów pochodzących z doświadczenia, takich jak proroczy sen, który Cyprian miał podczas wygnania do Curubis w 257 r. n.e. (Pontyfikał 12-13), Poncjusz wykorzystał własne pisma Cypriana i relację z przesłuchania prokonsula w tym samym roku: protokół z tego przesłuchania krążył jeszcze za życia Cypriana i będzie częścią późniejszej relacji o jego męczeństwie, znanej jako 𝘈𝘤𝘵𝘢 𝘗𝘳𝘰𝘤𝘰𝘯𝘴𝘶𝘭𝘢𝘳𝘪𝘢. Poncjusz odwołuje się do tego protokołu (być może także do tego z drugiej rozprawy w AD 258) i podaje luźniejszą i mniej szczegółową relację. Innym wpływem jest 𝘗𝘢𝘴𝘴𝘪𝘰 𝘗𝘦𝘳𝘱𝘦𝘵𝘶𝘢𝘦 𝘦𝘵 𝘍𝘦𝘭𝘪𝘤𝘪𝘵𝘢𝘵𝘪𝘴, wcześniejsza relacja o męczennikach kartagińskich, która motywuje jego decyzję o napisaniu nie tylko pasji, ale także relacji z życia Cypriana.
Cyprian był za życia postacią kontrowersyjną; i nawet po jego śmierci Poncjusz czuł potrzebę odreagowania niektórych krytycznych uwag pod jego adresem. Żywot nabiera szczególnie apologetycznego charakteru w traktowaniu wyboru Cypriana na biskupa, który zakwestionowali niektórzy Kartagińczycy (5, 6), oraz decyzji Cypriana o ukrywaniu się w czasie prześladowań dekańskich w AD 250, zamiast poddania się męczeństwu (7-8).
Adolf von Harnack uważał, że choć biografia nie mogła być napisana bezpośrednio po śmierci Cypriana, to ostatni rozdział i inne sprawiają wrażenie, że męczeństwo Cypriana było bardzo niedawne i dlatego przypisuje dzieło do AD 259. Inni wolą nieco późniejszą datę, kiedy większość słuchaczy Poncjusza znałaby Cypriana raczej z jego dzieła niż osobiście.
Diakon Poncjusz z Kartaginy zmarł około 262 roku. Wątpliwym pozostaje jego wczesny kult. Do martyrologium wpisał go chyba dopiero Ado. Dzięki niemu diakon Poncjusz wspominany jest w dniu 8 marca. W tym dniu wymienia go także nowe 𝘔𝘢𝘳𝘵𝘺𝘳𝘰𝘭𝘰𝘨𝘪𝘶𝘮 𝘙𝘻𝘺𝘮𝘴𝘬𝘪𝘦: „W Kartago Diakona Poncjusza, który dzielił wygnańcze życie razem z Biskupem św. Cyprianem aż do jego męczeńskiej śmierci. Pozostawił po sobie wspaniały opis żywota św. Cypriana i jego męczeństwa. On sam w swych utrapieniach bezustannie chwalił Pana i zdobył sobie koronę żywota wiecznego”.
𝗠𝗼𝗱𝗹𝗶𝘁𝘄𝗮
Boże, tylko Ty jesteś święty i bez Ciebie nikt nie jest dobry, spraw za wstawiennictwem świętego Poncjusza, abyśmy prowadzili życie prawdziwie chrześcijańskie i mogli oglądać Twoją chwałę w niebie. Przez Chrystusa Pana naszego. Amen.
W nowym 𝘔𝘢𝘳𝘵𝘺𝘳𝘰𝘭𝘰𝘨𝘪𝘶𝘮 𝘙𝘻𝘺𝘮𝘴𝘬𝘪𝘮 czytamy: „Prawdopodobnie 8 marca w III wieku zmarł święty diakon Poncjusz, prawdopodobnie w Kartaginie lub w jej okolicach, który służył jako diakon św. Cyprianowi, dzielił z nim wygnanie, obserwował jego męczeństwo i wreszcie napisał jego biografię.”
Fot. – Drzeworyt przedstawiający diakona Poncjusza będącego świadkiem męczeństwa św. Cypriana, XV w.
opr. dk. Krzysztof Kaput
